W ramach przygotowań do Światowego Szczytu Zrównoważonego Rozwoju, Sekretarz Generalny Narodów Zjednoczonych, Kofi Annan, opublikował 63-stronicowy raport na temat dotychczasowego przebiegu wdrażania Agendy 21, globalnego planu działań na rzecz zrównoważonego rozwoju, który został przyjęty na Szczycie Ziemi w 1992 roku w Rio de Janeiro. Raport podsumowuje gospodarcze, społeczne i ekologiczne osiągnięcia ubiegłej dekady i sugeruje międzynarodowej społeczności, w jakim kierunku powinny pójść jej starania, aby zrealizować cele określone w Agendzie 21. Niniejsza informacja stanowi skrótowe omówienie raportu.

Agenda 21 i zrównoważony rozwój - dobry plan, kiepska realizacja

Środowisko naturalne w skali globalnej jest nadal zagrożone, a istniejące środki jego ochrony spełniają swoje zadanie tylko w niewielkim stopniu. W ciągu ostatniej dekady nastąpił zaledwie nieznaczny postęp w sferze ograniczania ubóstwa w krajach rozwijających się, a globalizacja, jako taka, nie przyniosła korzyści większości mieszkańców Ziemi.

Podejmowane w ostatnim dziesięcioleciu próby wspierania rozwoju społecznego i powstrzymania degradacji środowiska naturalnego okazały się, ogólnie rzecz biorąc, nieskuteczne. Niedostatek zasobów, brak politycznej woli, wycinkowe i nieskoordynowane podejście oraz utrzymujące się nieracjonalne wzorce produkcji i konsumpcji to czynniki, które sprzysięgły się, by zdławić wysiłki na rzecz zrównoważonego rozwoju, czyli rozwoju, utrzymującego równowagę pomiędzy ekonomicznymi i społecznymi potrzebami ludzi a wykorzystaniem zasobów i ekosystemów by zaspokoić bieżące i przyszłe oczekiwania.

Pomimo mało zadowalających rezultatów ostatniej dekady, Agenda 21 - porozumienie przyjęte jednogłośnie na Szczycie Ziemi w 1992 roku w Rio de Janeiro - pozostaje aktualną, sugestywną i długookresową wizją rozwoju. W ciągu dziesięciu lat, jakie upłynęły od konferencji w Rio na świecie zaszły istotne zmiany. Najpoważniejsze z ich są związane z nowymi wymaganiami i wyzwaniami, jakie stwarza globalizacja, transformacją rynku przekazu informacji i łączności oraz rozprzestrzenianiem się epidemii HIV/AIDS. Zrównoważony rozwój jest jednak nadal rozsądną alternatywą dla obecnego, tradycyjnego podejścia do rozwoju.

Na świecie zachodzą wydarzenia, które sprzyjają zrównoważonemu rozwojowi. Światowa Organizacja Handlu uczyniła z kwestii rozwoju główny przedmiot zainteresowania uczestników konferencji w Doha, a w marcu 2002 roku przedstawiciele rządów spotkali się w Monterrey na Międzynarodowej Konferencji na temat Finansowania Rozwoju. Jednym z głównych celów tej konferencji było skupienie uwagi świata finansów na problemach rozwoju.

W sierpniu szefowie rządów wraz z przedstawicielami wszystkich grup społecznych zbiorą się w Johannesburgu na Światowym Szczycie Zrównoważonego Rozwoju. Delegaci na Szczyt skupią się na odnowieniu politycznych zobowiązań i potwierdzeniu determinacji w realizacji planu działań na rzecz zrównoważonego rozwoju poprzez powołanie nowych praktycznych inicjatyw, które będą oparte na partnerskich porozumieniach.

Bieżące trendy

Gospodarka

• Lata 90-te były dekadą znacznie mniejszych zawirowań gospodarczych niż lata 80-te. W pierwszej połowie lat 90-tych większość państw odnotowała wzrost gospodarczy. Średnia stopa wzrostu PKB dla wszystkich krajów rozwijających wzrosła z 2,7% w latach 80-tych do 4,3% w latach 90-tych. W krajach rozwiniętych lata 90-te (2,3%) były w porównaniu z latami 80-tymi (3%) okresem spadku tempa wzrostu gospodarczego.
• Nie dla wszystkich krajów lata 90-te okazały się korzystne. Wprawdzie Afryka odnotowała nieznaczny wzrost gospodarczy, ale wszelkie korzyści z tym związane zniwelował wysoki przyrost ludności. Pogłębiła się tym samym przepaść pod względem warunków życia, jaka istnieje pomiędzy Afryką a innymi regionami świata. Kryzys nastąpił także w krajach położonych na innych kontynentach. Pogorszyły się ekonomiczne i społeczne warunki w krajach przechodzących okres transformacji. W latach 80-tych średni PKB tych krajów rósł w tempie 1,8% rocznie, natomiast w następnej dekadzie powyższa tendencja odwróciła się, a spadek wartości PKB następował w tempie 2,5% rocznie.
• Lata 90-te były okresem dynamicznego rozwoju handlu zagranicznego. Wartość globalnego eksportu rosła w tempie 6,4% rocznie, by w 2000 roku osiągnąć poziom 6,3 biliona dolarów. Dla krajów rozwijających się jako grupy był to również korzystny okres. Wartość eksportu tych krajów rosła w tempie 9,6% rocznie. Odwrotnie było w przypadku Afryki, ponieważ udział tego kontynentu w handlu światowym zmalał z 2,7 % w 1990 do 2,1% w 2000 roku.
• Zmienny wpływ na światową gospodarkę miała globalizacja. Wprawdzie wiele krajów skorzystało z napływu obcego, prywatnego kapitału, ale odpływ tych funduszy wywołał finansowe kryzysy - najpierw w Meksyku w 1995 roku, a potem - w 1997 roku - w krajach wschodniej Azji i w innych regionach świata.
• Lata 90-te były okresem systematycznego spadku wartości funduszy przekazywanych w ramach Oficjalnej Pomocy na rzecz Rozwoju. W 1992 roku wartość tej pomocy wyniosła 58,3 miliarda dolarów, a w 2001 roku już tylko 53,1 miliarda. Współczynnik Oficjalnej Pomocy na rzecz Rozwoju względem produktu krajowego brutto spadł z 0,35% w 1992 roku do 0,22% w 2000 roku. Tylko pięć państw - Dania, Luksemburg, Holandia, Norwegia i Szwecja - osiągnęły założony cel, jakim było udzielenie w 2000 roku oficjalnej pomocy o wartości odpowiadającej 0,7% PKB. Większość państw rozwijających się otrzymało pomoc niższą o co najmniej 25%, a w przypadku siedmiu krajów afrykańskich wartość tej pomocy zmniejszyła się o ponad 50%.
• Odnotowano stały wzrost wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych napływających do krajów rozwijających się. Wartość inwestycji portfelowych netto w krajach rozwijających się wzrastała do roku 1994, osiągając punkt szczytowy na poziomie 91 miliardów dolarów. W następnych latach odnotowano spadek, do 25 miliardów dolarów w 1998 roku. W latach 1999 i 2000 nastąpiło nieznaczne odbicie.
• Wartość rządowych subsydiów we wszystkich krajach wahała się od 650 miliardów dolarów do 1,5 biliona dolarów rocznie. Likwidacja tej pomocy może zwiększyć szanse trwałego rozwoju i przynieść rządom znaczące oszczędności.

Ludność i ubóstwo

• Ostatnia dekada była okresem znaczącego przyrostu ludności świata. Podczas, gdy w 1950 roku było na świecie 2,5 miliarda ludzi, a w 1980 roku 4,4 miliarda, to w 2000 roku ludność świata sięgnęła już 6 miliardów. Można oczekiwać, że liczba ludzi na świecie wzrośnie do około 8 miliardów w 2025 roku i 9,3 miliardów w 2050 roku, po czym ustabilizuje się na poziomie 10,5 - 11 miliardów. Tempo przyrostu ludności, które osiągnęło szczyt w 1965 roku (2%), wykazuje obecnie tendencję malejącą.
• 56% światowej konsumpcji przypada na najzamożniejsze państwa, które zamieszkuje zaledwie 15% populacji naszego globu. Na biedne kraje, zamieszkałe przez 40% światowej populacji, przypada jedynie 11% globalnej konsumpcji. Chociaż wzrost konsumpcji jest dziś zjawiskiem powszechnym, przeciętne wydatki konsumpcyjne afrykańskiego gospodarstwa domowego są obecnie o 20% niższe niż 25 lat temu.
• Ogólny wskaźnik ubóstwa w krajach rozwijających się, który oznacza liczbę ludzi żyjących za mniej niż jednego dolara dziennie, spadł z 29% w 1990 roku do 23% w roku 1998. Nieznaczny spadek - z 1,3 miliarda do 1,2 miliarda - odnotowano także w ogólnej liczbie ludzi żyjących w ubóstwie. Dzięki dynamicznemu wzrostowi gospodarczemu znaczące sukcesy w ograniczaniu skali ubóstwa osiągnęły państwa wschodniej i południowo-wschodniej Azji. Pewien postęp w tej dziedzinie nastąpił w państwach Ameryki Łacińskiej i południowej Azji. Nie zmieniła się natomiast sytuacja w subsaharyjskiej części Afryki, gdzie w ubóstwie żyje prawie połowa populacji.
• Według prognoz, do 2025 roku około 54% populacji państw rozwijających się będzie zamieszkiwać tereny miejskie. Wraz ze wzrostem liczby ludzi, którzy przenoszą się na tereny zurbanizowane, rośnie liczba ich ubogich mieszkańców. W Afryce w ubóstwie żyje ponad 40% miejskich gospodarstw domowych.
• Na świecie żyje co najmniej 1,1 miliarda ludzi, którzy nie mają dostępu do czystej, wody pitnej i 2,4 miliarda ludzi, którzy nie dysponują odpowiednimi urządzeniami sanitarnymi. Lata 90-te przyniosły w tej dziedzinie pewien postęp, jako że około 438 milionów ludzi zyskało dostęp do zasobów wody lepszej jakości, a około 542 miliony mieszkańców miast zaczęło korzystać z odpowiedniej sieci sanitarnej. Jednak z uwagi na szybki przyrost populacji na terenach zurbanizowanych, liczba mieszkańców miast pozbawionych dostępu do czystej wody pitnej wzrosła o 62 miliony.
• Nadal duża część dzieci (ponad 8%) w krajach rozwijających się umiera przed ukończeniem piątego roku życia. W niektórych najuboższych państwach co 5 dziecko umiera przed pierwszymi urodzinami. W krajach rozwijających się 113 milionów dzieci w wieku szkolnym nie korzysta z żadnych form edukacji. 60% z nich to dziewczęta.
• Około 815 milionów ludzi na świecie jest niedożywionych. 777 milionów spośród nich żyje w państwach rozwijających się, 77 milionów w państwach przechodzących okres transformacji, a 11 milionów w krajach uprzemysłowionych. W południowej Azji, gdzie liczba osób niedożywionych jest największa, głód wykazuje tendencję malejącą. W Afryce, na niedożywienie cierpi około 1/3 populacji, a liczba osób niedożywionych stale rośnie.
• W latach 90-tych nastąpiła ogólna poprawa zdrowotnych warunków życia społeczeństw - wzrosła spodziewana długość życia, a wskaźniki umieralności spadły. Odnotowano kilka znaczących sukcesów, takich jak całkowita eliminacja przypadków choroby Heinego-Medina i innych chorób zakaźnych. Kondycja zdrowotna mieszkańców wielu państw rozwijających się jest jednak nadal zła, co wynika ze skażeń źródeł wody, braku odpowiednich urządzeń sanitarnych, poważnego zanieczyszcenia powietrza wewnątrz mieszkań, zachorowań na malarię i inne choroby zakaźne oraz rozprzestrzeniania się HIV/AIDS.
• Z powodu HIV/AIDS oczekiwana długość życia spadła w niektórych krajach do poziomu sprzed 1980 roku. W 9 krajach oczekiwana długość życia zmalała o 6,3 lat. Na świecie żyje 36 milionów ludzi zarażonych wirusem HIV, z których 95% to mieszkańcy krajów rozwijających się. W subsaharyjskim regionie Afryki żyje 25 milionów osób zarażonych tym wirusem. Z powodu AIDS zmarło w Afryce 12 milionów ludzi, a 13,2 milionów dzieci zostało osieroconych.

Ochrona ekosystemów

• Rosnące zapotrzebowanie na żywność spowodowało szybki rozwój rolnictwa, który odbywa się kosztem lasów, łąk i mokradeł. Zubożenie gleby występuje na co najmniej 2 miliardach hektarów użytków rolnych, co stanowi 2/3 światowej powierzchni upraw.
• Rolnictwo powoduje, że w wielu krajach słodka woda staje się towarem coraz bardziej deficytowym. Na rolnictwo przypada bowiem 70% światowego zużycia słodkiej wody, z czego tylko 30% służy do uprawy roślin i zbóż. Reszta wody jest marnotrawiona. Niedobór słodkiej wody stał się już dotkliwym problemem w północnej Afryce i zachodniej Azji. Przewiduje się, że do 2025 roku 2/3 ludzi na Ziemi będzie zamieszkiwać kraje odczuwające umiarkowany bądź poważny deficyt wody. Można oczekiwać, że w ciągu dwóch dziesięcioleci zapotrzebowanie na wodę do celów rolniczych w krajach rozwijających się zwiększy się o 17%, a globalne zużycie wody wzrośnie o 40%.
• Lista zagrożonych gatunków zwierząt i roślin zawiera obecnie ponad 11 tysięcy pozycji. Z powodu zniszczenia środowiska naturalnego wyginęło już ponad 800 gatunków. Z powierzchni Ziemi zniknie niebawem kolejne 5 tysięcy gatunków, jeśli nie zostaną podjęte działania przeciwdziałające redukcji ich populacji.
• Przełowienie dotyczy około ? powierzchni światowych łowisk, a ponad połowa z nich jest wykorzystana w maksymalnym stopniu. Odłowy na Oceanie Atlantyckim i w niektórych rejonach Pacyfiku już przed wieloma laty osiągnęły maksymalny poziom. Strefy chronionych rezerw i strefy bezpołowowe obejmują zaledwie 1% powierzchni oceanów.
• Szybko maleje powierzchnia naturalnych terenów leśnych, które są przekształcane w użytki rolne lub grunty o innym przeznaczeniu. W latach 90-tych średnia powierzchnia wycinanych lasów wynosiła 14,6 milionów rocznie. W rezultacie, w ciagu ostatniej dekady ubytek netto całkowitej powierzchni lasów na Ziemi sięgnął 4%. Powyższe zjawisko dotyczy w głównej mierze krajów rozwijających się, a szczególnie państw afrykańskich i południowamerykańskich. Na niektórych obszarach państw rozwiniętych i rozwijających się mamy do czynienia z odwrotnym zjawiskiem, które obejmuje zalesianie opuszczonych gospodarstw rolnych i zakładanie leśnych szkółek. Szacunkowe tempo zalesiania wynosi 5,2 milionów hektarów rocznie.
• Około połowa drewna pozyskiwanego na świecie służy jako drewno opałowe. 90% takiego drewna zużywają kraje rozwijające się. Maleje całkowita biomasa drewna, zawarta w światowych lasach, co ogranicza ich zdolność do łagodzenia zmian klimatycznych.
• Wskutek działalności człowieka i zmian klimatycznych zniszczeniu uległo 27% łącznej objętości raf koralowych. Według prognoz, dalsze 32% objętości raf koralowych może stracić swe funkcjonalne znaczenie w ciągu 30 lat, jeśli nie podjęte zostaną odpowiednie kroki zaradcze.
• Emisja substancji zubażających warstwę ozonową osiągnęła już swój szczytowy poziom i wykazuje obecnie powolną tendencję malejącą. Całkowite zużycie chluorofluorowęglanów spadło z 1,1 miliona ton w 1986 roku do 156 tysięcy ton w 1998 roku.
• W latach 1992 - 1999 odnotowano 10%-owy wzrost globalnego zużycia paliw kopalnych. Największe zużycie na głowę mieszkańca notują państwa rozwinięte. W 1999 roku na każdego obywatela państw rozwiniętych zużycie paliw kopalnych wynosiło średnio równowartość 6,4 ton ropy. Powyższy wskaźnik przewyższa dziesięciokrotnie wskaźnik notowany w państwach rozwijających się. Pomiędzy 1965 a 1998 rokiem podwojeniu uległa globalna emisja związków węgla, co oznacza średni wzrost na poziomie 2,1% rocznie.
• W dziedzinie zużycia energii największy wzrost odnotowano w sektorze transportu, w którym 95% zużywanej energii pochodzi ze spalania ropy naftowej. Zużycie energii w tym sektorze powinno rosnąć w tempie 1,5% rocznie w krajach rozwiniętych i 3,6% w krajach rozwijających się. Oczekuje się, że emisja dwutlenku węgla w tym sektorze wzrośnie pomiędzy 1997 a 2020 rokiem o 75%.
• Dla ponad 2 miliardów mieszkańców państw rozwijających się podstawowym źródłem energii jest biomasa, na którą składają się: drewno opałowe, odchody zwierzęce i odpady rolnicze.

W trosce o trwałe rezultaty Światowego Szczytu Zrównoważonego Rozwoju: dziesięciopunktowy plan działań

Z uwagi na bieżącą sytuację światową, zarysowujące się trendy i zjawisko globalizacji, promocja zagadnień dyskutowanych podczas Szczytu wymagają podjęcia praktycznych inicjatyw. Zgodnie z oczekiwaniami Światowy Szczyt Zrównoważonego Rozwoju nie powinien zajmować się ustalaniem ani renegocjacją zasad działania. Powinien raczej stać się forum, na którym różni partnerzy reprezentujący poszczególne sektory społeczeństwa określą programy działań i zaplanują przedsięwzięcia służące osiąganiu realistycznych celów w racjonalnie określonych ramach czasowych. W celu ukierunkowania starań na realizację osiągalnych celów, Sekretarz Generalny zaproponował w swoim raporcie następujący, dziesięciopunktowy plan działań:

• Uczynić z globalizacji proces służący zrównoważonemu rozwojowi: Korzyści płynące z procesu globalizacji są dzielone nierównomiernie - najuboższe państwa świata zostają pominięte. Zalecane działania to, między innymi, likwidacja dotacji wypaczających ideę wolnego handlu i poszerzenie dostępu produktów i usług krajów rozwijających do rynków państw rozwiniętych, szczególnie w takich obszarach jak rolnictwo i przemysł tekstylny.
• Wyeliminować ubóstwo i poprawić warunki życia na terenach wiejskich i miejskich. Ogromna liczba ludzi najuboższych zamieszkuje tereny poważnie zagrożone pod względem ekologicznym. Należy podjąć starania zmierzające do poprawy warunków życia ludzi ubogich zwiększenia ich perspektyw w takich sferach jak posiadanie ziemi, dochody, kredyty, edukacja, modernizacja rolnictwa. Należy również dążyć do minimalizacji odpadów i propagować recykling.
• Zmienić nieracjonalne wzorce produkcji i konsumpcji między innymi poprzez czterokrotne zwiększenie wydajności energii w ciągu następnych dwóch, trzech dziesięcioleci, zwiększenie społecznej odpowiedzialności podmiotów gospodarczych i stworzenie bodźców dla bardziej ekologicznej produkcji.
• Poprawić kondycję zdrowotną poprzez zapewnienie stałego i taniego dostępu do słodkiej wody, zmniejszenie zawartości ołowiu w benzynie i poprawę jakości powietrza wewnątrz mieszkań.
• Zagwarantować dostęp do energii i poprawić jej wydajność poprzez opracowywanie i szersze wykorzystanie odnawialnych i energowydajnych technologii oraz eliminację nieracjonalnych wzorców zużycia energii.
• Zarządzać ekosystemami i bioróżnorodnością w oparciu o racjonalne zasady. Stawić czoła takim problemom jak przełowienie, nieracjonalna gospodarka leśna oraz zanieczyszczenie wód morskich przez źródła lądowe.
• Poprawić zaopatrzenie w słodką wodę i zagwarantować bardziej sprawiedliwy podział zasobów wodnych.
• Zapewnić dopływ funduszy poprzez przeznaczenie większych środków w ramach Oficjalnej Pomocy na rzecz Rozwoju oraz zwiększenie prywatnych inwestycji; transfer i udostępnianie "czystych" technologii.
• Wspomagać zrównoważony rozwój w Afryce poprzez nowe, szeroko zakrojone programy budowy instytucji i systemów służących poprawie sytuacji w takich dziedzinach jak walka z głodem, ochrona zdrowia, ochrona środowiska i gospodarka surowcowa.
• Wzmocnić znaczenie zarządzania międzynarodowego na rzecz rozwoju w celu zastąpienia obecnych, fragmentarycznych wysiłków zintegrowanym, globalnym podejściem.