Konferencja "Polska Rodzina - wyzwania, działania, perspektywy"
Materiały informacyjne
Informacja o sytuacji rodzin w Polsce
na podstawie Narodowej Strategii Integracji Społecznej
(Ministerstwo Polityki Społecznej, Warszawa, 2004 r.)
oraz wyników Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r.
Rodziny - informacje demograficzne
Tradycyjna rodzina jest w Polsce główną instytucją i najważniejszą wartością życia społecznego. W 2002 roku było 10.457,6 tys. rodzin i ich liczba była o 2,3% wyższa niż w 1988 r. Niemal wszystkie dzieci wychowują się we własnych rodzinach - poza rodziną naturalną pozostaje około 1% (99,4 tys.) dzieci. Wśród 10.808 tys. dzieci do lat 24 pozostających na utrzymaniu, najwięcej (8.974,7 tys., tj. 83%)
żyje w rodzinach tworzonych przez małżeństwa, a najmniej - 99,1 tys. (1,6%) -
w rodzinach tworzonych przez związki partnerskie.
Zmiany w strukturze polskich rodzin są zbieżne z tendencjami występującymi w krajach Europy Zachodniej. Zmniejsza się udział małżeństw z dziećmi (z 6.323 tys. w 1988 r. do 5.860,3 tys. w 2002 r.), a wśród nich rośnie udział rodzin małodzietnych zarówno wśród rodzin miejskich, jak i wiejskich. Rodziny z jednym dzieckiem stanowią 46,9% ogółu, z dwojgiem dzieci - 36,2%, a rodziny wielodzietne (mające troje i więcej dzieci) - 16,9%. Odsetek rodzin wielodzietnych jest na wsi
ponad dwukrotnie wyższy (25,3%) niż w miastach (11,8%).
Rodziny niepełne
Przyrost rodzin niepełnych miał w ostatnich latach bardzo wysoka dynamikę. W 2002 r. było 1.125,5 tys. rodzin niepełnych z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu stanowił 19,4% ogółu rodzin, gdy w 1988 r. było ich 901,0 tys. - co stanowiło 14% wszystkich rodzin z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu. Od 1988 r. liczba rodzin niepełnych wzrosła bardziej w miastach (o 150,9 tys.) niż na wsi (o 74,1 tys.). W 2002 r. w miastach zamieszkiwało ok. 73% rodzin niepełnych.
Rodziny niepełne stanowią przede wszystkim matki samotnie wychowujące dzieci (90,6%). Wśród kobiet z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu największą grupę samotnych matek stanowiły w 2002 r. osoby rozwiedzione - 25,8%, głównie mieszkanki miast, a rzadziej panny - 17,5% i wdowy - 15,6%. Na wsi owdowiałe kobiety znacznie częściej tworzą rodziny niepełne w porównaniu z pannami i rozwiedzionymi. Największą grupę samotnych ojców z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu stanowią wdowcy - 32,1%, zdecydowanie dominujący na wsi.
W rodzinach niepełnych wychowuje się 1.660,9 tys. tj. 15,4% wszystkich dzieci w wieku 0-24 lat będących na utrzymaniu. Samotni rodzice mają znacznie mniej dzieci na utrzymaniu niż rodziny ogółem. Większość z nich - 64,9% samotnych matek i 69,6% samotnych ojców, utrzymuje tylko jedno dziecko. W co czwartej rodzinie niepełnej wychowuje się dwoje dzieci, a 9% to rodziny mające troje i więcej dzieci.
Wielodzietne rodziny niepełne stanowiły prawie 10% wszystkich rodzin wielodzietnych, wychowujących troje i więcej dzieci. Wielodzietność jest bardziej charakterystyczna dla samotnych matek, z których 9,1% wychowuje troje i więcej dzieci (w przypadku samotnych ojców odsetek ten wynosił 7,6%) oraz dla rodzin niepełnych zamieszkujących na wsi (13,8%). W porównaniu z 1988 r. liczba wielodzietnych rodzin niepełnych wzrosła o 21,7 tys., (tj. o 27,2%), przy czym z trojgiem dzieci o 14 tys. (o 24,1%), a z czworgiem i więcej dzieci o 7,6 tys. (o 35,8%).
Dzieci wychowujące się w rodzinach niepełnych to najczęściej dzieci w wieku 7-14 lat (36%) oraz w wieku 18-24 lata (21,7%). Dzieci w wieku 0-2 lata to 13,1%, a w wieku 3-6 lat - 16%.
Rodziny wielodzietne
W 2002 roku było 1.024 tys. rodzin z trojgiem i większą liczbą dzieci do lat 24 na utrzymaniu, co stanowiło 12,8% ogółu rodzin i 16,8% rodzin z dziećmi na utrzymaniu (w 1988 r. - 1.166,2 tys. tj. odpowiednio: 14,8 i 18,8%). Większość, bo 87% rodzin wielodzietnych stanowią małżeństwa (wśród ogółu rodzin z dziećmi na utrzymaniu - 78%). W rodzinach wielodzietnych wychowuje się 3.550,2 tys. dzieci (co trzecie spośród ogółu dzieci w wieku do 24 lat).
Więcej (56%) rodzin wielodzietnych mieszka na wsi, przy czym w przypadku rodzin z trojgiem dzieci rodziny wiejskie stanowią 52%, a w przypadku rodzin z czworgiem i więcej dzieci - 65,7%.
Poziom wykształcenia małżonków/rodziców w rodzinach wielodzietnych jest na ogół niższy niż w rodzinach z mniejszą liczbą dzieci.
Ubóstwo
Ubóstwo dotyczy przede wszystkim rodzin z dziećmi. W 2002 r. poniżej poziomu minimum egzystencji żyło: 4,6% rodzin z 1 dzieckiem, 8,6% - z dwojgiem dzieci, 17,4% - z trojgiem dzieci oraz 37,1% rodzin mających czworo i więcej dzieci.
Wykres 1. Odsetek osób w gospodarstwach domowych zagrożonych ubóstwem według typu gospodarstwa w 2002 r.
ródło: Na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych GUS.
1 50% średnich wydatków gospodarstw domowych.
2 Kwota uprawniająca do ubiegania się o świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej.
Rodziny wielodzietne stanowią grupę najbardziej zagrożoną ubóstwem.
W 2002 r. poniżej relatywnej granicy ubóstwa żyło 18,4% ogółu ludności,
przy czym w rodzinach z trójką dzieci - 28,9%, a z czworgiem - 50,7% osób. Poniżej ustawowej granicy ubóstwa żyło 18,5% ogółu ludności, przy czym 28,8% osób w małżeństwach z trójką dzieci i 49,8% z czworgiem dzieci.
Poniżej minimum egzystencji żyło 11,1% ogółu ludności, przy czym 17,4% osób w rodzinach z trojgiem dzieci i 37,1% z czwórką dzieci.
Niedostatek materialny sprawia, że rodziny wielodzietne ograniczają kształcenie dzieci z powodu trudności finansowych i wysokich kosztów. W ten sposób dokonuje się powielanie przez dzieci poziomu wykształcenia i statusu zawodowego i materialnego rodziców. Nawet tam, gdzie aspiracje rodziców
są wyższe od przeciętnych, barierą kształcenia dzieci są właśnie niskie dochody rodziny.
Rodziny niepełne są narażone na ubóstwo w stopniu większym niż rodziny małodzietne, choć nie w takim stopniu, jak rodziny mające troje i więcej dzieci.
W roku 2002, co dziesiąta rodzina niepełna żyła poniżej minimum egzystencji,
co piąta - poniżej relatywnej granicy ubóstwa, zaś 17% - poniżej ustawowej granicy ubóstwa. W 2002 r. wśród małżeństw z co najmniej czworgiem dzieci na utrzymaniu, w sferze ubóstwa skrajnego żyła częściej niż co trzecia osoba (37%). Osoby z rodzin niepełnych były we względnie lepszej sytuacji niż osoby z rodzin wielodzietnych. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym dla rodzin niepełnych wyniósł ok. 13%.
Ubóstwo dzieci jest następstwem braku dochodów z pracy rodziców, spowodowanego bezrobociem lub biernością zawodową. W roku 2002
poniżej minimum egzystencji żyło 47% rodzin z dziećmi do lat 14,
w których żadne z rodziców nie pracowało. Jednak zatrudnienie jednego rodzica także nie stanowi jeszcze ochrony przed ubóstwem; rodziny z dziećmi do lat 14
w których pracował tylko ojciec, to w 17,9% właśnie te, które nie osiągały dochodu na poziomie minimum egzystencji.
Wyraźnie wyższy od przeciętnego jest wskaźnik zagrożenia ubóstwem
w rodzinach z niepełnosprawnymi dziećmi. W 2002 r. stopa ubóstwa skrajnego
dla gospodarstw domowych uprawnionych do pobierania zasiłku pielęgnacyjnego
na minimum jedno dziecko niepełnosprawne, wyniosła ponad 18%.
Tabela 1. Stopa ubóstwa gospodarstw domowych z osobami niepełnosprawnymi w 2002 r.
Gospodarstwa domowe | Odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej: |
minimum egzystencji | ustawowej granicy ubóstwa |
w % | ogółem=100 | w % | ogółem=100 |
Ogółem | 11,1 | | 18,5 | |
Z co najmniej 1 osobą niepełnosprawną | 11,5 | 104 | 20,0 | 108 |
w tym: |
z niepełnosprawną głową gospodarstwa domowego | 14,5 | 131 | 23,0 | 124 |
przynajmniej z 1 dzieckiem do lat 16 posiadającym uprawnienia do zasiłku pielęgnacyjnego | 18,4 | 166 | 30,6 | 165 |
Bez osób niepełnosprawnych | 11,0 | 99 | 17,8 | 96 |
ródło: Na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych GUS.
Na syndrom głębokiego ubóstwa w Polsce składa się długookresowe bezrobocie połączone z niskim poziomem wykształcenia głowy gospodarstwa domowego, z wielodzietnością oraz z faktem zamieszkania w małych ośrodkach miejskich i na wsi (szczególnie na obszarach dotkniętych bezrobociem strukturalnym).
Przedszkola
Uczestnictwo dzieci w wieku 3-5 lat w systemie przedszkolnym jest niskie.
W roku szkolnym 2001/2002 w Polsce osiągnęło ono zaledwie 32%, co stanowiło jeden a najniższych wskaźników w Europie. W tym czasie do przedszkoli uczęszczało 51% dzieci zamieszkałych w mieście i 11% dzieci wiejskich.
Tabela 2. Dzieci według roku urodzenia w roku szkolnym 2001/2002
Dzieci | Rok urodzenia |
1998 (3-latki) | 1997 (4-latki) | 1996 (5-latki) |
ogółem | wieś | ogółem | wieś | ogółem | wieś |
Ogółem według wieku urodzenia | 391 824 | 178 139 | 408 336 | 187 213 | 422 733 | 233 641 |
Uczęszczające do przedszkoli | 90 165 | 12 962 | 130 987 | 21 867 | 164 864 | 32 304 |
Pozostające poza przedszkolem | 301 659 | 165 177 | 277 349 | 165 346 | 257 869 | 201 337 |
Źródło: M. Zahorska, Edukacja przedszkolna w Polsce - szanse i zagrożenia, s. 32
|