Matka i dziecko, Cochabamba, Boliwia. (UN Photo# 155246C) Córka wita ojca po powrocie ze szkoły, Buenos Aires, Argentyna. (UN Photo #145734C) Obóz dla uchodźców Roghani w miejscowości Chaman, Pakistan. (UN Photo #UN 210504C) Rodzina z wioski Patzutzun, Gwatemala. (UN Photo # 187129C) Obóz dla uchodźców Roghani w miejscowości Chaman, Pakistan. (UN Photo #UN 210508) Obóz Maslakh. (UN Photo #UN 210808C)

Konferencja "Polska Rodzina - wyzwania, działania, perspektywy"

OBCHODY DZIESIĄTEJ ROCZNICY MIĘDZYNARODOWEGO ROKU RODZINY 2004 r.

powrót  |  do góry

Konferencja "Polska Rodzina - wyzwania, działania, perspektywy"

Materiały informacyjne


Informacja o sytuacji rodzin w Polsce

na podstawie Narodowej Strategii Integracji Społecznej
(Ministerstwo Polityki Społecznej, Warszawa, 2004 r.)
oraz wyników Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r.


Rodziny - informacje demograficzne

Tradycyjna rodzina jest w Polsce główną instytucją i najważniejszą wartością życia społecznego. W 2002 roku było 10.457,6 tys. rodzin i ich liczba była o 2,3% wyższa niż w 1988 r. Niemal wszystkie dzieci wychowują się we własnych rodzinach - poza rodziną naturalną pozostaje około 1% (99,4 tys.) dzieci. Wśród 10.808 tys. dzieci do lat 24 pozostających na utrzymaniu, najwięcej (8.974,7 tys., tj. 83%) żyje w rodzinach tworzonych przez małżeństwa, a najmniej - 99,1 tys. (1,6%) - w rodzinach tworzonych przez związki partnerskie.

Zmiany w strukturze polskich rodzin są zbieżne z tendencjami występującymi w krajach Europy Zachodniej. Zmniejsza się udział małżeństw z dziećmi (z 6.323 tys. w 1988 r. do 5.860,3 tys. w 2002 r.), a wśród nich rośnie udział rodzin małodzietnych zarówno wśród rodzin miejskich, jak i wiejskich. Rodziny z jednym dzieckiem stanowią 46,9% ogółu, z dwojgiem dzieci - 36,2%, a rodziny wielodzietne (mające troje i więcej dzieci) - 16,9%. Odsetek rodzin wielodzietnych jest na wsi ponad dwukrotnie wyższy (25,3%) niż w miastach (11,8%).

Rodziny niepełne

Przyrost rodzin niepełnych miał w ostatnich latach bardzo wysoka dynamikę. W 2002 r. było 1.125,5 tys. rodzin niepełnych z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu stanowił 19,4% ogółu rodzin, gdy w 1988 r. było ich 901,0 tys. - co stanowiło 14% wszystkich rodzin z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu. Od 1988 r. liczba rodzin niepełnych wzrosła bardziej w miastach (o 150,9 tys.) niż na wsi (o 74,1 tys.). W 2002 r. w miastach zamieszkiwało ok. 73% rodzin niepełnych.

Rodziny niepełne stanowią przede wszystkim matki samotnie wychowujące dzieci (90,6%). Wśród kobiet z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu największą grupę samotnych matek stanowiły w 2002 r. osoby rozwiedzione - 25,8%, głównie mieszkanki miast, a rzadziej panny - 17,5% i wdowy - 15,6%. Na wsi owdowiałe kobiety znacznie częściej tworzą rodziny niepełne w porównaniu z pannami i rozwiedzionymi. Największą grupę samotnych ojców z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu stanowią wdowcy - 32,1%, zdecydowanie dominujący na wsi.

W rodzinach niepełnych wychowuje się 1.660,9 tys. tj. 15,4% wszystkich dzieci w wieku 0-24 lat będących na utrzymaniu. Samotni rodzice mają znacznie mniej dzieci na utrzymaniu niż rodziny ogółem. Większość z nich - 64,9% samotnych matek i 69,6% samotnych ojców, utrzymuje tylko jedno dziecko. W co czwartej rodzinie niepełnej wychowuje się dwoje dzieci, a 9% to rodziny mające troje i więcej dzieci.

Wielodzietne rodziny niepełne stanowiły prawie 10% wszystkich rodzin wielodzietnych, wychowujących troje i więcej dzieci. Wielodzietność jest bardziej charakterystyczna dla samotnych matek, z których 9,1% wychowuje troje i więcej dzieci (w przypadku samotnych ojców odsetek ten wynosił 7,6%) oraz dla rodzin niepełnych zamieszkujących na wsi (13,8%). W porównaniu z 1988 r. liczba wielodzietnych rodzin niepełnych wzrosła o 21,7 tys., (tj. o 27,2%), przy czym z trojgiem dzieci o 14 tys. (o 24,1%), a z czworgiem i więcej dzieci o 7,6 tys. (o 35,8%).

Dzieci wychowujące się w rodzinach niepełnych to najczęściej dzieci w wieku 7-14 lat (36%) oraz w wieku 18-24 lata (21,7%). Dzieci w wieku 0-2 lata to 13,1%, a w wieku 3-6 lat - 16%.

Rodziny wielodzietne

W 2002 roku było 1.024 tys. rodzin z trojgiem i większą liczbą dzieci do lat 24 na utrzymaniu, co stanowiło 12,8% ogółu rodzin i 16,8% rodzin z dziećmi na utrzymaniu (w 1988 r. - 1.166,2 tys. tj. odpowiednio: 14,8 i 18,8%). Większość, bo 87% rodzin wielodzietnych stanowią małżeństwa (wśród ogółu rodzin z dziećmi na utrzymaniu - 78%). W rodzinach wielodzietnych wychowuje się 3.550,2 tys. dzieci (co trzecie spośród ogółu dzieci w wieku do 24 lat). Więcej (56%) rodzin wielodzietnych mieszka na wsi, przy czym w przypadku rodzin z trojgiem dzieci rodziny wiejskie stanowią 52%, a w przypadku rodzin z czworgiem i więcej dzieci - 65,7%.

Poziom wykształcenia małżonków/rodziców w rodzinach wielodzietnych jest na ogół niższy niż w rodzinach z mniejszą liczbą dzieci.

Ubóstwo

Ubóstwo dotyczy przede wszystkim rodzin z dziećmi. W 2002 r. poniżej poziomu minimum egzystencji żyło: 4,6% rodzin z 1 dzieckiem, 8,6% - z dwojgiem dzieci, 17,4% - z trojgiem dzieci oraz 37,1% rodzin mających czworo i więcej dzieci.

Wykres 1. Odsetek osób w gospodarstwach domowych zagrożonych ubóstwem według typu gospodarstwa w 2002 r.

ródło: Na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych GUS.

1 50% średnich wydatków gospodarstw domowych.
2 Kwota uprawniająca do ubiegania się o świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej.

Rodziny wielodzietne stanowią grupę najbardziej zagrożoną ubóstwem. W 2002 r. poniżej relatywnej granicy ubóstwa żyło 18,4% ogółu ludności, przy czym w rodzinach z trójką dzieci - 28,9%, a z czworgiem - 50,7% osób. Poniżej ustawowej granicy ubóstwa żyło 18,5% ogółu ludności, przy czym 28,8% osób w małżeństwach z trójką dzieci i 49,8% z czworgiem dzieci.

Poniżej minimum egzystencji żyło 11,1% ogółu ludności, przy czym 17,4% osób w rodzinach z trojgiem dzieci i 37,1% z czwórką dzieci. Niedostatek materialny sprawia, że rodziny wielodzietne ograniczają kształcenie dzieci z powodu trudności finansowych i wysokich kosztów. W ten sposób dokonuje się powielanie przez dzieci poziomu wykształcenia i statusu zawodowego i materialnego rodziców. Nawet tam, gdzie aspiracje rodziców są wyższe od przeciętnych, barierą kształcenia dzieci są właśnie niskie dochody rodziny.

Rodziny niepełne są narażone na ubóstwo w stopniu większym niż rodziny małodzietne, choć nie w takim stopniu, jak rodziny mające troje i więcej dzieci. W roku 2002, co dziesiąta rodzina niepełna żyła poniżej minimum egzystencji, co piąta - poniżej relatywnej granicy ubóstwa, zaś 17% - poniżej ustawowej granicy ubóstwa. W 2002 r. wśród małżeństw z co najmniej czworgiem dzieci na utrzymaniu, w sferze ubóstwa skrajnego żyła częściej niż co trzecia osoba (37%). Osoby z rodzin niepełnych były we względnie lepszej sytuacji niż osoby z rodzin wielodzietnych. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym dla rodzin niepełnych wyniósł ok. 13%.

Ubóstwo dzieci jest następstwem braku dochodów z pracy rodziców, spowodowanego bezrobociem lub biernością zawodową. W roku 2002 poniżej minimum egzystencji żyło 47% rodzin z dziećmi do lat 14, w których żadne z rodziców nie pracowało. Jednak zatrudnienie jednego rodzica także nie stanowi jeszcze ochrony przed ubóstwem; rodziny z dziećmi do lat 14 w których pracował tylko ojciec, to w 17,9% właśnie te, które nie osiągały dochodu na poziomie minimum egzystencji. Wyraźnie wyższy od przeciętnego jest wskaźnik zagrożenia ubóstwem w rodzinach z niepełnosprawnymi dziećmi. W 2002 r. stopa ubóstwa skrajnego dla gospodarstw domowych uprawnionych do pobierania zasiłku pielęgnacyjnego na minimum jedno dziecko niepełnosprawne, wyniosła ponad 18%.

Tabela 1. Stopa ubóstwa gospodarstw domowych z osobami niepełnosprawnymi w 2002 r.



Gospodarstwa domowe
Odsetek osób w gospodarstwach
domowych znajdujących się poniżej:
minimum egzystencji ustawowej granicy ubóstwa
w %ogółem=100w %ogółem=100
Ogółem11,1 18,5 
Z co najmniej 1 osobą niepełnosprawną11,5104 20,0108
w tym:
z niepełnosprawną głową gospodarstwa domowego 14,513123,0124
przynajmniej z 1 dzieckiem do lat 16 posiadającym
uprawnienia do zasiłku pielęgnacyjnego
18,416630,6 165
Bez osób niepełnosprawnych 11,099 17,896

ródło: Na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych GUS.

Na syndrom głębokiego ubóstwa w Polsce składa się długookresowe bezrobocie połączone z niskim poziomem wykształcenia głowy gospodarstwa domowego, z wielodzietnością oraz z faktem zamieszkania w małych ośrodkach miejskich i na wsi (szczególnie na obszarach dotkniętych bezrobociem strukturalnym).

Przedszkola

Uczestnictwo dzieci w wieku 3-5 lat w systemie przedszkolnym jest niskie. W roku szkolnym 2001/2002 w Polsce osiągnęło ono zaledwie 32%, co stanowiło jeden a najniższych wskaźników w Europie. W tym czasie do przedszkoli uczęszczało 51% dzieci zamieszkałych w mieście i 11% dzieci wiejskich.

Tabela 2. Dzieci według roku urodzenia w roku szkolnym 2001/2002



Dzieci
Rok urodzenia
1998 (3-latki) 1997 (4-latki) 1996 (5-latki)
ogółemwieś ogółem wieś ogółem wieś
Ogółem według wieku urodzenia 391 824 178 139 408 336 187 213 422 733 233 641
Uczęszczające do przedszkoli 90 165 12 962 130 987 21 867 164 864 32 304
Pozostające poza przedszkolem 301 659 165 177 277 349 165 346 257 869 201 337

Źródło: M. Zahorska, Edukacja przedszkolna w Polsce - szanse i zagrożenia, s. 32