DEMOKRACJA A ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH

Demokracja to jedna z uniwersalnych, niepodzielnych i kluczowych wartości i zasad Organizacji Narodów Zjednoczonych. Opiera się na dobrowolnie wyrażanej woli ludu i wiąże się ściśle z rządami prawa, przestrzeganiem praw człowieka i podstawowych swobód (i).

Demokracja w prawie międzynarodowym
Choć Karta Narodów Zjednoczonych nie zawiera słowa „demokracja”, pierwsze słowa jej preambuły, „My, Ludy”, odzwierciedlają podstawową zasadę demokracji: to wola ludu jest źródłem prawowitości suwerennych państw i całej Organizacji Narodów Zjednoczonych. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w roku 1948, jednoznacznie określiła pojęcie demokracji głosząc, że „Wola ludu jest podstawą władzy rządu” (ii). Deklaracja definiuje prawa, które mają zasadnicze znaczenie dla efektywnego udziału w życiu politycznym. Od chwili jej przyjęcia, Deklaracja inspirowała twórców konstytucji na całym świecie i w dużym stopniu przyczyniła się do przyjęcia demokracji jako uniwersalnej wartości na całym świecie (iii). Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1996) położył podwaliny prawne pod zasady demokracji zgodnie z prawem międzynarodowym, w szczególności:

• swobodę wyrażania opinii (art. 19);


• prawo do spokojnego zgromadzania się (art. 21);


• prawo do swobodnego stowarzyszania się z innymi (art. 22);


• prawo i możliwości uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli (art. 25);


• prawo do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w rzetelnych wyborach, przeprowadzanych okresowo, opartych na głosowaniu powszechnym, równym i tajnym, gwarantujących wyborcom swobodne wyrażenie woli (art. 25).

Pakt jest wiążący dla państw, które go ratyfikowały. W lipcu 2012 r. liczba sygnatariuszy Paktu wynosiła 167, co stanowił około 85% członków Organizacji Narodów Zjednoczonych. Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet zakłada, że jej 187 państw – stron Konwencji (stan z lipca 2012 r.) zapewni kobietom, na równi z mężczyznami, czynne i bierne prawo wyborcze oraz prawo uczestniczenia w życiu publicznym i podejmowania decyzji (art. 7).

Wspieranie demokracji na całym świecie Działania Organizacji Narodów Zjednoczonych w sferze wspierania demokracji i ładu są realizowane między innymi poprzez działania Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP), Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Demokracji (UNDEF), Departamentu Operacji Pokojowych (DPKO), Departamentu Spraw Politycznych (DPA) i Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka (OHCHR). Działania te nierozwiązalnie łączą się z innymi pracami ONZ, które promują prawa człowieka, rozwój, pokój i bezpieczeństwo. Obejmują one:

• pomoc parlamentom i zdecentralizowanym strukturom państwowym w poprawie mechanizmów kontrolnych i gwarantujących zachowanie równowagi politycznej, które umożliwiają rozwój demokracji;


• promowanie praw człowieka, rządów prawa i dostępu do systemu sprawiedliwości poprzez pomoc w umacnianiu bezstronności i skuteczności działania krajowych mechanizmów przestrzegania praw człowieka i systemów sądownictwa;


• zapewnienie swobody wypowiedzi i dostępu do informacji poprzez umocnienie legislacji mediów i wspieranie ich rozwoju;


• pomoc przy organizacji wyborów i długofalowe wsparcie dla organów administrujących procesy wyborcze;


• promowanie udziału kobiet w życiu politycznym i publicznym.

Roczny budżet samego programu UNDP przeznaczony na wsparcie procesów demokratycznych na całym świecie to około 1,5 mld USD, dzięki czemu Organizacja Narodów Zjednoczonych jest jednym z największych dostawców środków technicznych na rzecz demokracji i ładu na całym świecie. Działalność polityczna Organizacji Narodów Zjednoczonych wymaga promowania demokratycznych osiągnięć; agendy zajmujące się rozwojem dążą do wzmacniania organów państwowych, takich jak parlamenty, komisje wyborcze i systemy prawne, które stanową podwaliny każdego systemu demokratycznego; zaś wysiłki na rzecz praw człowieka wspierają swobodę wyrażania opinii i zrzeszania się, uczestnictwo i rządy prawa - wszystkie powyższe elementy to zasadnicze elementy demokracji.

Zgromadzenie Ogólne ONZ a demokracja

Od roku 1988 Zgromadzenie Ogólne przyjmuje corocznie co najmniej jedną uchwałę dotyczącą pewnego aspektu demokracji. Demokracja stała się przekrojowym zagadnieniem omawianym podczas ważniejszych konferencji i szczytów Narodów Zjednoczonych od lat 90., jak również przedmiotem uzgadnianych na skalę międzynarodową celów rozwoju przez nie wytyczonych, także Milenijnych Celów Rozwoju. Podczas światowego szczytu we wrześniu 2005 r. państwa członkowskie potwierdziły, że „demokracja jest wartością uniwersalną opartą na woli ludu, wyrażanej swobodnie w celu określenia jego systemów politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturowych oraz pełnego uczestnictwa we wszelkich aspektach jego życia”.(iv) Dokument zawierający wynik szczytu podkreślał także, iż „demokracja, rozwój i poszanowanie praw człowieka oraz podstawowych swobód są wzajemnie zależnie i nawzajem się umacniają” oraz wskazywał, że „choć demokracje wykazują pewne cechy wspólne, nie istnieje jeden model demokracji”. Państwa członkowskie zobowiązały się do promowania większego udziału kobiet w organach rządowych odpowiedzialnych za podejmowanie decyzji, a także zapewnienie im równych szans pełnego uczestnictwa w procesie politycznym (par. 58g). W Deklaracji Milenijnej liderzy państw świata zadeklarowali, że nie będą szczędzić wysiłków na drodze do promowania demokracji i umacniania rządów prawa, jak również poszanowania praw człowieka i podstawowych swobód. Podjęli oni zobowiązanie do walki o pełną ochronę i promowanie we wszystkich państwach praw obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturowych dla wszystkich ludzi, jak również umacnianie zdolności wszystkich krajów do wprowadzania zasad i praktyk demokracji oraz poszanowania praw człowieka.(v) (i) World Summit Outcome Document, A/RES/60/1, par. 119 (ii) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, art. 21 (iii) In Larger Freedom, A/59/2005, par.148 (iv) World Summit Outcome Document, par. 135 (v) Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego A/RES/55/2

DEMOKRACJA A PRAWA CZŁOWIEKA Takie wartości, jak wolność, poszanowanie praw człowieka i zasada organizowania regularnych i rzetelnych wyborów z powszechnym prawem do głosowania to zasadnicze elementy demokracji. Demokracja z kolei stanowi naturalne środowisko dla ochrony i skutecznego egzekwowania praw człowieka. Wartości te zawarto w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i rozwinięto w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, który gloryfikuje pakiet praw politycznych i swobód obywatelskich stanowiących podstawę dla prawdziwie demokratycznych systemów. Związek między demokracją a prawami człowieka ujęto w art. 21(3) Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, który głosi: „Wola ludu jest podstawą władzy rządu; wola ta wyraża się w przeprowadzanych okresowo rzetelnych wyborach, opartych na zasadzie powszechności, równości i tajności, lub na innej równorzędnej procedurze, zapewniającej wolność wyborów.”
Prawa ujęte w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych i dalszych instrumentach ochrony praw człowieka obejmujących prawa grup (np. ludności rdzennej, mniejszości, osób niepełnosprawnych) są dla demokracji równie ważne, gdyż zapewniają włączenie wszystkich grup, także równouprawnienie i równość w zakresie dostępu do praw obywatelskich i politycznych. Przez kilka lat Zgromadzenie Ogólne ONZ i już nieistniejąca Komisja Praw Człowieka starały się zwrócić uwagę na międzynarodowe instrumenty praw człowieka, by promować powszechne zrozumienie zasad, norm i standardów oraz wartości, które stanowią podstawę demokracji, z zamiarem udzielania państwom członkowskim wskazówek w dziedzinie rozwoju krajowych procedur i instytucji demokratycznych, jak również wywiązywania się ze zobowiązań w sferze praw człowieka, demokracji i rozwoju. Doprowadziło to do stworzenia kilku doniosłych rezolucji dawnej Komisji Praw Człowieka. W roku 2000 Komisja zaleciła szereg ważnych środków prawodawczych, instytucjonalnych i praktycznych, mających na celu konsolidację demokracji (rezolucja 2000/47); w roku 2002 Komisja ogłosiła, że następujące elementy demokracji mają charakter kluczowy(ii):

• Poszanowanie praw człowieka i podstawowych swobód;


• Wolność zrzeszania się;


• Wolność wyrażania się i opinii;


• Dostęp do władzy i jego realizacja w zgodzie z przepisami prawa;


• Przeprowadzanie okresowych i rzetelnych wyborów z powszechnym prawem wyborczym, w głosowaniu tajnym jako wyrazu woli ludu;


• Pluralistyczny system partii politycznych i organizacji;


• Rozdział władz;


• Niezawisłość władzy sądowniczej;


• Przejrzystość i odpowiedzialność administracji publicznej;


• Wolne, niezależne i pluralistyczne media.

W 2007 r. Komisja ds. Polityki Sekretarza Generalnego, najwyższe ciało decyzyjne Sekretariatu ONZ, zaproponowała stworzenie strategii definiującej bardziej szczegółowo stanowisko ONZ w sprawie wspierania demokracji. Ma ona dotyczyć działań całej Organizacji i opierać się na trzech filarach prac ONZ, a mianowicie pokoju i bezpieczeństwie, rozwoju oraz prawach człowieka. Sekretarz Generalny ONZ przydzielił grupie roboczej ds. demokracji Komitetu Wykonawczego ds. Pokoju i Bezpieczeństwa – stworzonej w maju 2007 r. – zadanie regularnego śledzenia kwestii demokracji, a szczególnie strategii rozwoju.

Rozwiązanie problemu niedostatków demokracji Niedostatki demokracji, słabość instytucji i złe zarządzanie to jedne z najważniejszych wyzwań na drodze do skutecznego przestrzegania praw człowieka. Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka (OHCHR) i Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) dążą do rozwiązania tych problemów na drodze usług doradczych i programów współpracy technicznej. Skupiają się one na umocnieniu struktury prawnej promocji i ochrony praw człowieka (reformy instytucjonalnej i prawnej); budowaniu potencjału; zwiększeniu uprawnień bezbronnych i wykluczonych grup społecznych; promowaniu, zwiększaniu świadomości i edukacji w dziedzinie praw człowieka.

Promowanie ładu demokratycznego. Ład demokratyczny wspierany przez Organizację Narodów Zjednoczonych podkreśla rolę jednostek i narodów – wszystkich, bez wyjątku – w kształtowaniu rozwoju ludzkości i ludzkiego rozwoju społeczeństw. Jednostki mogą jednak wywrzeć swój wpływ tylko wtedy, gdy ich indywidualny potencjał zostanie uwolniony dzięki możliwości skorzystania z praw człowieka. W 2011 r. w ramach programu UNDP udzielono pomocy ponad 130 krajom, przeznaczając zasoby w wysokości 1,5 mld USD(iii) na wsparcie ładu demokratycznego, dzięki czemu program UNDP może się poszczycić tytułem największego dostawcy w sferze pomocy w zapewnieniu ładu demokratycznego. UNDP wspiera jeden parlament na trzy w krajach rozwijających się oraz pomaga w organizacji wyborów co dwa tygodnie. UNDP pracuje także na rzecz stymulowania partnerstwa i dzielenia się metodami mającymi na celu promowanie uczestnictwa, odpowiedzialności i skuteczności na wszystkich poziomach, w celu budowania efektywnych i wydolnych państw, które działają w sposób odpowiedzialny i przejrzysty, promują uczestnictwo i odpowiadają na powstające potrzeby – od wyborów po uczestnictwo kobiet i osób ubogich. OHCHR promuje ład demokratyczny poprzez zapewnianie stałego wspierania instytucji demokratycznych, także krajowych uczestników i instytucji zaangażowanych w administrację sądowniczą; zwiększanie uprawnień parlamentarzystów, by mogli angażować się w ochronę praw człowieka, wspieranie społeczeństwa obywatelskiego oraz ułatwianie procesu wyborów i tworzenia konstytucji.

Wspieranie demokracji w stadium przejściowym Na czele niedawnych ruchów ludnościowych w regionie arabskim stali młodzi ludzie, kobiety i mężczyźni ze wszystkich warstw społecznych, co pozwala na stworzenie większej przestrzeni dla zaangażowania obywatelskiego w podejmowanie decyzji. Głosy wzywające do zmian to wołanie ludzi domagających się możliwości wyboru, uczestnictwa, przejrzystości i poszanowania legalnych działań społeczeństw na rzecz stworzenia przestrzeni demokratycznej. Wydarzenia te potwierdziły zasadnicze znaczenie ładu demokratycznego jako systemu opartego na inkluzji, uczestnictwie, zakazie dyskryminacji i odpowiedzialności. W demokracjach na etapie przejściowym i krajach wychodzących z konfliktu, OHCHR współpracuje z rządami krajowymi i innymi uczestnikami, by stawić czoła przeszłości i budować zaufanie publiczne oraz przywrócić pokój i rządy prawa. Skupiając się na zwiększeniu skuteczności wymiaru sprawiedliwości, OHCHR od dziesięciu lat wspiera aktywnie tymczasowe systemy sprawiedliwości w ponad 20 krajach na całym świecie. Wsparcie to obejmuje zapewnienie, że prawa człowieka i kwestie związane z tymczasowymi systemami sprawiedliwości są uwzględnianie w traktatach pokojowych; udział w tworzeniu i wprowadzaniu krajowych konsultacji, zakładających szerokie uczestnictwo, do tymczasowych mechanizmów sprawiedliwości; wsparcie dla tworzenia procesów dochodzenia do prawdy, mechanizmów odpowiedzialności sądowej i programów reparacji oraz usprawnianie reform instytucji.

Kierowanie działaniami krajowymi i regionalnymi OHCHR zorganizowało dwa seminaria dla ekspertów w roku 2002 i 2005; pozwoliły one rzucić nieco światła na najważniejsze wyzwania, przed jakimi stają: demokracja, prawa człowieka i rządy prawa, w tym:

• Pogłębiające się ubóstwo;


• Zagrożenia dla bezpieczeństwa ludzi;


• Naruszanie praw jednostki i utrudnianie korzystania z podstawowych swobód;


• Erozja rządów prawa w kontekście zwalczania terroryzmu;


• Nielegalna okupacja z użyciem siły;


• Eskalacja konfliktów zbrojnych;


• Nierówny dostęp do aparatu sprawiedliwości dla wykluczonych grup;


• Bezkarność.

Sprawozdania z tych seminariów (iv)stanowią przewodnik dla rozwijających się krajowych i regionalnych struktur i strategii wprowadzania demokracji jako holistycznej koncepcji opartej na ścisłym przestrzeganiu praw człowieka i zasad rządów prawa. Ponadto OHCHR opublikowało kompilację (v) odpowiednich dokumentów i tekstów stanowiących materiał referencyjny i narzędzie analityczne do tworzenia konstytucji, modyfikacji/opracowania krajowych systemów prawnych oraz strategii konsolidacji praw człowieka i demokratycznych podstaw. Niedawno, w marcu 2012 r., Rada Praw Człowieka przyjęła rezolucję „Prawa człowieka, demokracja i rządy prawa”(vi), w której potwierdziła, że demokracja, rozwój i poszanowanie praw człowieka i podstawowych swobód są współzależne i wzajemnie się umacniają. Rada wezwała państwa do nieustannych wysiłków na rzecz umocnienia rządów prawa i promowania demokracji z użyciem szerokiego zakresu środków. Zwróciła się także do OHCHR, w konsultacji z państwami, organizacjami krajowymi zajmującymi się prawami człowieka, społeczeństwem obywatelskim, odpowiednimi instytucjami międzyrządowymi i organizacjami międzynarodowymi, z prośbą o przygotowanie analizy wyzwań, wyciągniętych wniosków i najlepszych praktyk na drodze do wprowadzenia demokracji i rządów prawa z perspektywy praw człowieka(vii). OHCHR stara się także podkreślać bliskie związki między prawami człowieka a demokracją w systemie Organizacji Narodów Zjednoczonych. W 2011 r. OHCHR zorganizowało we współpracy z Departamentem Spraw Politycznych ONZ oraz Międzynarodowym Instytutem na rzecz Demokracji i Udzielania Pomocy w Organizacji Wyborów (International IDEA) „Okrągły stół w sprawie demokracji i praw człowieka” w Nowym Jorku. Podczas tego spotkania omówiono ruchy demokratyczne w kilku krajach, także biorących udział w „Arabskiej Wiośnie Ludów”. Podkreślono znaczenie współpracy z organizacjami regionalnymi i podregionalnym przy rozpatrywaniu niekonstytucyjnych zmian rządów oraz w bardziej ogólnym promowaniu ruchów i systemów demokratycznych. OHCHR nawiązuje także stosunki partnerskie z promującymi demokrację organizacjami międzyrządowymi, jak L’Organisation Internationale de la Francophonie, Unia Międzyparlamentarna, Organizacja na rzecz Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie i regionalne organizacje międzyrządowe. Ponadto Biuro zapewnia dedykowane wparcie dla Funduszu ONZ na rzecz Demokracji, oferując porady w procesie podejmowania decyzji związanych z kryteriami finansowania programów oraz propozycji projektów. (ii) Rezolucja Komisji Praw Człowieka 2002/46 (iii) Łączne wydatki, stan na czerwiec 2012 r. (iv) E/CN.4/2003/59 i E/CN.4/2005/58. (v) Kompilacja dokumentów i tekstów przyjętych przez różne organizacje międzyrządowe, międzynarodowe, regionalne i podregionalne, których celem jest promowanie i umacnianie demokracji, jest dostępna pod adresem http://www2.ohchr.org/english/law/compilation_democracy/index.htm. (vi) Rezolucja A/HRC/RES/19/36, przyjęta w dniu 23 marca 2012 r. (vii) Analiza zostanie przedstawiona Radzie Praw Człowieka podczas jej dwudziestej drugiej sesji.