Budowanie bazy wiedzy naukowej wspierającej poszczególne państwa
w działaniach ulepszających gospodarowanie zasobami wodnymi

Flavia Schlegel asystentka Dyrektora Generalnego w dziedzinie nauk przyrodniczych Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury.
 

Wprowadzenie

Woda pitna jest  kluczową kwestią dla ludzkiego zdrowia, dobrobytu i bezpieczeństwa. Jest niezbędna dla eliminacji ubóstwa, zapewnienia równość płci, bezpieczeństwa żywnościowego oraz ochrony ekosystemów. Jednocześnie zasoby wodne muszą sprostać coraz większemu naporowi globalnych czynników, takich jak wzrost liczby ludności, zmienność klimatu i zmiany o charakterze globalnym. Choć woda stanowi skończony zasób, zaspokaja potrzeby coraz większej liczby ludzi i ma coraz większy zakres zastosowania.

Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji (IOM) uznaje, że najbardziej pilnymi sprawami w naszych czasach są zmiany klimatyczne i migracja. Społeczność międzynarodowa zauważa ścisły związek pomiędzy zwiększoną zmiennością klimatu i dostępnością zasobów wodnych, który z kolei negatywnie wpływa na bezpieczeństwo żywnościowe i stabilność społeczną oraz generuje i wzmacnia procesy migracyjne na całym świecie. W świetle tych spostrzeżeń niezmiernie istotne jest, aby globalna społeczność budowała rzetelną wiedzę naukową mającą wspierać poszczególne kraje w działaniach które mają lepiej gospodarować zasobami wodnymi i reagować na wyzwania związane z wodą. Nadrzędnym zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa wodnego poprzez wdrożenie 6. Celu Zrównoważonego Rozwoju.

Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) od ponad 40 lat współpracuje z Wydziałem Nauk o Wodzie (Division of Water Sciences) w ramach Międzynarodowego Programu Hydrologicznego (International Hydrological Programme), który jest jedynym międzyrządowym programem ONZ poświęconym badaniom dotyczącym wody, gospodarce zasobami wodnymi, edukacji oraz budowaniu potencjału. Początkowo był to hydrologiczny program badawczy koordynowany na szczeblu międzynarodowym. Obecnie kieruje się on kompleksowym, holistycznym podejściem ułatwiającym podejmowanie działań edukacyjnych oraz usprawniające procesy gospodarowania i zarządzania zasobami wodnymi. Wydział Nauk o Wodzie stanowi płaszczyznę współpracy pomiędzy społecznością naukową i decydentami oraz korzysta z rozległej sieci organizacji pod egidą UNESCO Water Family, w skład której wchodzą Program Oceny Zasobów Wodnych na Świecie (WWAP) oraz katedr i centrów UNESCO zajmujących się zagadnieniami związanymi z wodą.

Dążenie UNESCO do budowy społeczeństw opartych na wiedzy opiera się na założeniu, że powszechny dostęp do informacji i wiedzy ma kluczowe znaczenie dla budowania pokoju, promowania zrównoważonego rozwoju gospodarczego oraz właściwego ustosunkowania się do wyzwań związanych z wodą w kontekście odmienności kulturowej i problematyki równouprawnienia.

Część 1: Odpowiadanie na potrzeby państw członkowskich

Aby sprostać globalnym wyzwaniom związanym z wodą, konieczne jest podjęcie działań edukacyjnych na wszystkich szczeblach. Edukacja na temat wody może rozpocząć się już na etapie wczesnoszkolnym, tak aby możliwe było budowanie właściwej postawy w ujęciu społecznym ze zwróceniem uwagi na ogromne znaczenie tego cennego zasobu. Na szczeblu lokalnym strategie edukacyjne mogą promować ochronę wód przez całe społeczeństwa oraz doskonalić umiejętności w zakresie lokalnego współgospodarowania zasobami wodnymi. Zaangażowanie ze strony młodych ludzi może stopniowo przenieść się na innych członków społeczności. Jednym z założeń jest także zwiększenie możliwości w zakresie edukacji o wodzie oferowanych na poziomie szkolnictwa wyższego. Dotyczy to w szczególności krajów rozwijających się. Edukacja nie kończy się jednak na wykładaniu nauk z zakresu hydrologii. UNESCO zwraca się także do mediów, aby precyzyjnie i efektywnie przekazywały informacje na temat zagadnień związanych z wodą. Współpraca w zakresie różnych obszarów edukacji to droga do opracowania właściwych narzędzi, materiałów informacyjnych, programów rozwoju zawodowego i studiów przypadku związanych z edukacją na temat wody.

Istnieje także potrzeba rozwijania specjalistycznej wiedzy naukowej poprzez kształcenie naukowców. Ciągłe doskonalenie umiejętności zawodowych, takie jak podejmowane na przykład w Instytucie Edukacji o Wodzie (IHE Delft) w Holandii kategorii II UNESCO, zwiększa poziom wiedzy na temat zasobów wodnych i zagadnień związanych z wodą oraz gwarantuje wdrożenie projektów i zasad przyjmujących naukowy punkt widzenia na zagadnienia związane ze zrównoważonym gospodarowaniem zasobami wodnymi.

W tym kontekście istotną rolę w procesie zrównoważonego rozwijania i budowania wiedzy naukowej w zakresie wód odgrywa współpraca pomiędzy organizacjami międzynarodowymi, specjalistami i badaczami. Tworzenie sieci porozumień na różnych szczeblach pozwala wyeliminować braki w wiedzy poprzez usprawnienie procesu przekazywania informacji oraz dzielenie się specjalistyczną wiedzą pomiędzy poszczególnymi instytucjami, ośrodkami naukowymi, społeczeństwem obywatelskim, lokalnymi społecznościami, badaczami i politykami. Wspólne działania wzmacniają także współpracę na osi północ-południe i południe-południe. Sieci takie jak UNESCO Water Family, która złożona jest z 48 katedr akademickich oraz 36 centrów i instytutów, zajmują się bezpieczeństwem w zakresie zaopatrzenia w wodę i innymi wyzwaniami związanymi z wodą poprzez rozwijanie nowych obszarów wiedzy, wykorzystanie innowacyjnych technologii, prowadzenie wspólnych badań naukowych o charakterze interdyscyplinarnym, networking, szkolenia oraz rozwijanie zdolności. W obszarach niespecjalistycznych katedry i centra przekształciły się w bieguny doskonalenia i innowacji, przyczyniając się tym samym do budowania silnego kapitału na szczeblu regionalnym.

Część 2: Znaczenie powszechnego dostępu do informacji

Prawo dostępu do bezpiecznej, czystej i przystępnej cenowo wody pitnej oraz infrastruktury sanitarnej jest powszechnie uznawane za prawo człowieka. Sposób implementacji i zarządzania w tym zakresie jest jednak inny w różnych krajach i na różnych kontynentach. Wiedza i informacja w sposób znaczący wpływają na sposób gospodarowania zasobami wodnymi, a tym samym oddziałują na ludzkie życie. Powszechny dostęp do informacji to podstawowy warunek budowania pokojowo nastawionych, demokratycznych i inkluzywnych społeczeństw opartych na wiedzy. Jest to jednocześnie podstawowy cel działań podejmowanych przez UNESCO. W kontekście realizacji 6. Celu w skali globalnej istnieje bezwzględna konieczność poprawy dostępu do danych oraz podjęcia działań na rzecz rozpowszechniania wiedzy. Promowanie otwartości na poziomie treści, technologii i procesów poprzez zwiększanie świadomości, kształtowanie polityki i budowanie potencjału stanowi narzędzie, które zwiększa dostęp do wiedzy. Osobom bezpośrednio zainteresowanym, badaczom, studentom i nauczycielom z całego świata stwarza ono dostęp, w skali dotychczas niespotykanej, do wiedzy, informacji i technologii związanych z wodą.

Brak precyzyjnych źródeł informacji na temat wody, odpowiednich wskaźników oraz możliwości analizowania i monitorowania danych stanowi dla poszczególnych krajów wielkie wyzwanie w kontekście rozwoju. Bez możliwości przetwarzania, analizowania i przekształcania surowych danych w informacje i wiedzę w postaci takiej, która jest zrozumiała dla decydentów i która może być przez nich wykorzystywana, zapewnienie dostępu do danych w ogóle nie zmienia sytuacji, nawet jeżeli jest to dostęp zakrojony na szeroką skalę. Z tego względu zapewnienie ogólnodostępnych narzędzi, takich jak System Informacji na temat Wody (WINS) pod patronatem IHP lub portal danych Ocean Data Portal¹, które oferują dostęp do danych geoprzestrzennych, sprzyja przekazywaniu jasnych i przystępnych informacji oraz tworzy solidny fundament dla procesów decyzyjnych. W 2008 roku Federalny Instytut Nauk o Ziemi i Zasobach Naturalnych (Federal Institute for Geosciences and Natural Resources) oraz UNESCO-IHP opublikowały pierwszą globalną mapę z 273 wspólnymi transgranicznymi warstwami wodonośnymi. W roku 2015 mapa została zaktualizowana i zawierała wówczas 592 wspólne warstwy wodonośne. Informacja ta dostępna jest w systemie IHP-WINS.

Potrzeba uzyskania wiarygodnych informacji w celu radzenia sobie ze złożonością procesów związanych z gospodarowaniem zasobami wodnymi doprowadziła do wytworzenia i rozwijania wielu narzędzi i metodologii. Narzędzia te wykorzystują różne typy danych z użyciem technologii informacyjno-komunikacyjnej (ICT) i pozwalają stawić czoło wyzwaniom związanym z bezpieczeństwem wodnym. Wydział nauk o wodzie pod patronatem UNESCO promuje wykorzystanie takich technologii w różnych inicjatywach. Należą do nich m.in. wdrożenie systemów monitorowania hydroklimatu w Ameryce Łacińskiej i Afryce, zwiększanie możliwości państw członkowskich w zakresie zarządzania i ostrzegania przed powodziami w Azji Południowej oraz rozwijanie systemu zarządzania ryzykiem spowodowanym zmianami klimatycznymi w obszarach miejskich.

Połączenie postawy otwartości oraz narzędzi ICT i rozwiązań opartych na wolnym i otwartym oprogramowaniu (FOSS) sprzyja odnajdywaniu instrumentów i metod efektywnego tworzenia, przekazywania i wykorzystywania oprogramowania i wiedzy dla celów gospodarowania zasobami wodnymi. FOSS może stanowić praktyczne narzędzie wspomagające rozwój. Oprogramowanie tego typu jest wolne i otwarte, co oznacza, że może ono w sposób naturalny przysłużyć się usuwaniu różnic pomiędzy krajami uprzemysłowionymi i krajami posiadającymi wschodzące gospodarki.

Wiedza dotycząca gospodarki wodnej nie ogranicza się wyłącznie do informacji o charakterze naukowym. W społecznościach wiejskich i wśród rdzennych mieszkańców wiedza lokalna wspiera proces decyzyjny i tworzy grunt pod solidną gospodarkę zasobami wodnymi w wymiarze lokalnym. Dawniej rdzenni mieszkańcy byli postrzegani jako podmioty wyłącznie korzystające z zasobów. Obecnie uznaje się ich jako kluczowych partnerów w zakresie gospodarki wodnej. W tym kontekście utworzony został System ochrony i przekazu wiedzy lokalnej oraz pierwotnej (LINKS) pod patronatem UNESCO², w ramach którego podejmuje się działania o charakterze interdyscyplinarnym mające na celu zapewnienie aktywnego i sprawiedliwego udziału lokalnych społeczności w gospodarowaniu zasobami oraz usuwanie barier wynikających ze ścierania się dwóch światów: naukowego i ludności tubylczej.

Rozpowszechnianie wiedzy i wymiana najlepszych praktyk to czynniki niezbędne w procesie wzajemnej komunikacji pomiędzy naukowcami, lokalnymi działaczami i politykami. Dobrym przykładem jest Raport o Gospodarce Wodnej na Świecie (WWDR), który ma na celu zapewnienie politykom narzędzi do wdrażania systemu zrównoważonego wykorzystywania wody oraz prezentuje najlepsze praktyki i dogłębne analizy teoretyczne w celu wspierania pomysłów i działań na rzecz lepszego zarządzania w sektorze gospodarki wodnej. Opracowanie raportu WWDR, który koordynowany jest przez UNESCO WWAP, to efekt wspólnych wysiłków organizacji i podmiotów ONZ, które są członkami UN-Water i współpracują z rządami, organizacjami międzynarodowymi, organizacjami pozarządowymi i innymi interesariuszami.

Część 3: Poszerzanie wiedzy w ramach Agendy 2030 i Celów Zrównoważonego Rozwoju

Budowanie wiedzy naukowej w zakresie zasobów wodnych zależy także od tego, w jakim stopniu globalna społeczność potrafi odnajdywać powiązania, współpracować i działać na rzecz wspólnych celów. Jest to tym istotniejsze, że powszechny dostęp do wody i rzetelny system gospodarowania zasobami wodnymi stanowi podstawowe założenie części celów i zadań w ramach Celów Zrównoważonego Rozwoju. W efekcie uzyskana wiedza może przyczynić się do osiągnięcia pozytywnych rezultatów w zakresie implementacji Agendy 2030.

W Raporcie o Gospodarce Wodnej na Świecie ONZ z 2016 roku zwrócono uwagę, że w wymiarze globalnym trzy na cztery miejsca pracy uzależnione są od wody, a deficyt wody i brak dostępu do wody mogą przyczynić się do zmniejszenia wzrostu gospodarczego w najbliższych latach³. System zrównoważonego gospodarowania zasobami wodnymi oraz zapewniania usług związanych z wodą może zatem pozytywnie wpłynąć na wzrost zatrudnienia oraz tworzenie godziwych miejsc pracy. Poprzez zajęcie się kwestiami takimi, jak brak zatrudnienia wśród ludzi młodych, niedostosowanie umiejętności do potrzeb na rynku pracy oraz różnice dzielące płci w sektorze gospodarki wodnej mogą przyczynić się do osiągnięcia bezpieczeństwa w zakresie zaopatrzenia w wodę w skali globalnej. Z wyzwaniami tymi można się zmierzyć m.in. poprzez wzmocnienie działań edukacyjnych w zakresie wody oraz rozwinięcie potencjału na wszystkich szczeblach. Cel ten jest spójny w wymiarze ekonomicznym, społecznym i środowiskowym, a w samym procesie dążenia do zrównoważonego rozwoju dla wszystkich ludzi pozwala odnaleźć głęboką sieć powiązań pomiędzy wodą (Cel 6), edukacją (Cel 4) i zatrudnieniem (Cel 8).

Agenda 2030 tworzy fundament do budowania wiedzy naukowej w dziedzinach związanych z wodą. Warto na przykład zauważyć, że choć zagadnienie wód powierzchniowych jest dobrze poznane, pierwszy etap monitorowania Celów Zrównoważonego Rozwoju za pomocą wskaźnika 6.5.2. dotyczącego współpracy w zakresie wód transgranicznych i prowadzonego wspólnie z UNESCO może uwypuklić problemy w zakresie bezpieczeństwa wodnego, z którymi kraje muszą się zmierzyć z powodu braków w wiedzy na temat wód gruntowych. Brak formalnej współpracy operacyjnej w zakresie wspólnych zasobów wód gruntowych wynika częściowo z ograniczonej w dalszym ciągu wiedzy naukowej i technicznej na temat lokalizacji, zakresu i innych właściwości fizycznych transgranicznych warstw wodonośnych. W tym kontekście Agenda 2030 stwarza znaczące możliwości dla UNESCO-IHP i organów ONZ w zakresie budowania wiedzy naukowej dotyczącej gospodarowania zasobami wód gruntowych na poziomie krajowym, regionalnym, globalnym i transgranicznym.

W celu zwiększenia świadomości krajów na temat globalnych postępów poczynionych w zakresie realizacji Celu 6. oraz umożliwienia im opracowania planu działania na rzecz bardziej zrównoważonego rozwoju przez UN-Water powołana została specjalna jednostka UNESCO WWAP, która ma za zadanie dostarczyć Raport Podsumowujący na temat Wody i Infrastruktury Sanitarnej 2018 w ramach Celu 6⁴.  Raport to ma na celu dokonanie przeglądu działań w ramach implementacji Celu 6. na szczeblu globalnym i regionalnym. W tym kontekście w celu pogłębienia ogólnej wiedzy na temat zasobów wodnych oczekuje się zaangażowania w obszarze nauki, technologii i innowacyjności.

Istotne jest także podjęcie wspólnych inicjatyw zrzeszających społeczność międzynarodową oraz określenie sposobu komunikacji w zakresie zasobów wodnych oraz związanych z nimi wyzwań i potrzeb. Takie jest założenie Międzynarodowej Dekady „Woda dla zrównoważonego rozwoju” 2018–2018, która będzie zrzeszać podmioty zaangażowane w procesy związane z gospodarką wodną w celu rozwijania współpracy i podnoszenia świadomości w zakresie zrównoważonego gospodarowania zasobami wodnymi.

Wyeliminowanie braków w wiedzy, które uniemożliwiają wdrożenie zrównoważonych działań na rzecz bezpieczeństwa w zakresie zaopatrzenia w wodę możliwe jest wyłącznie poprzez rozwijanie współpracy i podejmowanie badań naukowych. Z tego względu niezmiernie istotne jest budowanie rzetelnej wiedzy naukowej mającej na celu wspieranie poszczególnych krajów w działaniach na rzecz lepszego gospodarowania zasobami wodnymi. W związku z powyższym UNESCO czyni starania, aby stworzyć inkluzywne społeczeństwa oparte na wiedzy oraz wzmocnić pozycję lokalnych społeczności poprzez zwiększenie dostępu do informacji oraz zabezpieczanie i udostępnianie danych dla lepszego gospodarowania zasobami wodnymi. Aby mieć pewność, że działania poczynione w kierunku budowania wiedzy są w pełni wykorzystywane, organizacja promuje model kultury oparty na dzieleniu się wiedzą poprzez udostępnianie odpowiednich forów, także w przestrzeni wirtualnej, oraz wspieranie społeczności i różnych sieci komunikacji.

Sieci współpracy UNESCO stanowią ważne narzędzie do przekazywania i zrównoważonego budowania wiedzy. Promowanie otwartości na poziomie treści, technologii i procesów może pomóc poszerzyć dostęp do wiedzy i uzyskać powszechny dostęp do informacji, a w konsekwencji do zagadnień związanych z wodą.

Przypisy

1. Więcej informacji na stronie: http://ihp-wins.unesco.org/ and http://www.oceandataportal.org/.
2. Więcej informacji na stronie: http://www.unesco.org/new/en/natural-sciences/priority-areas/links/.
3. Światowy Program ONZ na rzecz Oceny Zasobów Wodnych, Raport o Gospodarce Wodnej na Świecie ONZ 2016: Woda a miejsca pracy (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), Paryż, 2016, s. 38.
4. Raport o Gospodarce Wodnej na Świecie UN-Water i ONZ (WWAP–UNESCO), Sprawozdanie podsumowujące na temat wody i infrastruktury sanitarnej w ramach Celu 6 (2018) (w przygotowaniu).