OBCHODY DZIESIĄTEJ ROCZNICY MIĘDZYNARODOWEGO ROKU RODZINY 2004 r.

Konferencja "Polska Rodzina - wyzwania, działania, perspektywy"

Wystąpienia i prezentacje panelistów

Zmiany modelu demograficznego rodziny i ich konsekwencje

Ewa Frątczak

Zmiany stanu i struktury rodzin w Polsce są wynikiem zmian w podstawowych procesach demograficznych obserwowanych z dużą intensywnością za okres ostatnich 15 lat transformacji społeczno-systemowej. Szczególnie wynikiem zmian w poziomie płodności oraz procesie formowania i rozpadu rodzin. Należy pamiętać, że w Polsce zdecydowana większość rodzin to rodziny oparte na formalnym związku (to jest małżeństwie).

Wyniki NSP 2002 dostarczają informacji na poziomie zagregowanym w odniesieniu do rodzin (i gospodarstw domowych) w ujęciu, używając terminologii demograficznej "poprzecznym" bez możliwości oceny rodziny w cyklu (fazie) jej życia.

Według danych NSP 2002 w Polsce w roku 2002 było¹:

• 9,8 mln gospodarstw domowych rodzinnych,
• w gospodarstwach domowych rodzinnych było 10,5 mln rodzin, w skład których wchodziło 33,1 mln osób, to jest 86,7% ludności kraju, - w 88,0% przypadków w gospodarstwie domowym wyłoniono tylko jedną rodzinę.

W Polsce najwięcej jest rodzin typu małżeństwo z dziećmi, ale ich liczba w okresie międzyspisowym (1988-2002) zmniejszyła się z poziomu 6,3mln do 5,9mln. Udział tej kategorii rodził w ogólnej strukturze rodzin zmniejszył się z poziomu 61,8% w roku 1988 do poziomu 56% w roku 2002. W okresie międzyspisowym, wzrosła choć nieznacznie (wzrost o 5,5%) liczba małżeństw bezdzietnych. W NSP 2002 spisano 197,4tys. związków typu "kohabitacja" (par nieformalnych), z czego 75% mieszkało w miastach. Większość par nieformalnych (56,1%) posiadała dzieci. Rodziny oparte na związkach nieformalnych (partnerzy bez dzieci i partnerzy z dziećmi) stanowiły łącznie 1,9 % w ogólnej liczbie rodzin w roku 2002. Obserwowany stan i zmiany to konsekwencja przemian w sferze procesu formowania, rozwoju i rozpadu rodzin. Ich oznaką jest znaczący spadek liczby nowo zawieranych małżeństw wynikający głownie z obniżenia skłonności do zawierania związków , opóźniania wieku zawarcia związku (odkładanie w czasie decyzji o zawarciu związku), wzrost liczby i natężenia rozwodów. W latach 1988-2003 ogólny współczynnik zawierania małżeństw wśród kobiet obniżył się z poziomu 0,88 do 0,57, co oznacza spadek o 35 %. Podobne zmiany obserwowano w zbiorowości mężczyzn. Przeciętny wiek przy zwarciu pierwszego małżeństwa wzrósł dla kobiet z 22,8 lat w roku 1989 do 24,2 lat w roku 2001 (dla mężczyzn odpowiednio z poziomu 25,1 do 26,5 lat).

W roku 2003 nadal obserwujemy w Polsce kontynuację zmian wzorca płodności, którego cechą charakterystyczną jest obniżanie się natężenia płodności w niemal wszystkich grupach wieku. Konsekwencją utrwalających się zmian wzorca płodności jest spadek wartości współczynnika dzietności jako syntetycznej miary reprodukcji do poziomu 1,2 dziecka na kobietę².

W latach 1989-2003 współczynnik dzietności obniżył się dla Polski z poziomu 2,1 do 1,2, w miastach z poziomu 1,8 do 1,1, na wsi odpowiednio z poziomu 2,5 do 1,4. W badanym okresie obserwuje się powolny, ale systematyczny wzrost przeciętnego wieku kobiet rodzących dzieci. W roku 2003 przeciętny wiek kobiet, które urodziły dziecko (dowolnej kolejności) wynosił 27,3 lat, zaś kobiet, które rodziły pierwsze dziecko wynosił 24,8lat. Kolejna charakterystyczną cechą przemian jest stały, systematyczny wzrost urodzeń pozamałżeńskich.

W roku 2003 urodzenia pozamałżeńskie w Polsce stanowiły 15,8% ogółu urodzeń żywych (18,8% w mieście i 11,9% na wsi) i ich udział od 1989r. zwiększył się o 172,4%. Wśród urodzeń pozamałżeńskich urodzenia nastolatek, to jest kobiet w wieku poniżej 19 lat, stanowiły w roku 2003 około 35%. Pomimo systematycznego wzrostu urodzeń pozamałżeńskich nadal w Polsce występuje silny związek płodności z małżeńskością.

Osiągnięty poziom współczynnika dzietności zalicza Polskę do grupy krajów o bardzo niskiej płodności (za granicę tę uważa się wartość współczynnika dzietności równą 1,3). Jest to stan i sytuacja, którą należy uznać za niekorzystną, wręcz krytyczną. Utrzymywanie się tak niskiego współczynnika dzietności przez dłuższy okres doprowadzi (i już doprowadza) do niekorzystnych zmian i deformacji w strukturach wieku ludności Polski, co znajduje i będzie znajdować swoje przełożenie na relacje międzypokoleniowe (międzygeneracyjne). Warto podkreślić, że zmiany w poziomie płodności w Polsce nie rozpoczęły się wraz z początkiem transformacji; jest to długotrwały proces trwający od połowy lat pięćdziesiątych lub wcześniejszych. Okres transformacji radykalnie nasilił i przyspieszył te zmiany.

Zmiany płodności, zmiany wzorców prokreacyjnych i matrymonialnych prowadzą do zasadniczych zmian modelu polskiej rodziny. Obserwowane zmiany wskazują, że w Polsce upowszechnił się model zachowań prokreacyjnych, który charakteryzuje się opóźnieniem decyzji o zawarciu związku małżeńskiego i posiadaniu dzieci. Jego konsekwencją jest zmiana modelu rodziny nuklearnej w Polsce w okresie ostatnich 15-tu lat. Na początku okresu transformacji była to rodzina z dominującą liczba dzieci równa 2. Aktualnie jest to model z modalną liczbą dzieci równą 1. Należy przy tym podkreślić, zjawisko wzrostu udziału rodzin bezdzietnych.

Mechanizm wyjaśniania przemian płodności i rodziny w Polsce, szczególnie w okresie transformacji społeczno-gospodarczej (ostatnich 15-tu lat), wymaga pogłębionych specjalistycznych studiów i badań w tym obszarze. Jednocześnie wskazuje na konieczność podjęcia zdecydowanej, aktywnej polityki ludnościowej (szerzej polityki społecznej) w sytuacji bardzo radykalnych zmian modelu rodziny w sytuacji niskiej płodności. Polityka taka oraz jej środki i działania powinny być oparte na zrozumieniu sytuacji i mechanizmu zmian, które doprowadziły do bardzo niskiej płodności i dzietności w Polsce oraz świadomości, że proces radykalnych przemian nie zakończył się, ale jest i będzie nadal kontynuowany.