OBCHODY DZIESIĄTEJ ROCZNICY MIĘDZYNARODOWEGO ROKU RODZINY 2004 r.

powrót | do góry

Konferencja "Polska Rodzina - wyzwania, działania, perspektywy"

Wystąpienia i prezentacje panelistów

Rodzina a aktywizacja zawodowa

Irena E. Kotowska,
Instytut Statystyki i Demografii
Szkoła Główna Handlowa

Jednym z zasadniczych cech przeobrażeń, jakie dokonały się w ciągu ostatnich 50 lat na rynku pracy, jest wzrost aktywności zawodowej kobiet. Jest to proces nieodwracalny, prowadzący do zasadniczych przemian modelu rodziny. Tradycyjny model rodziny, w którym mężczyzna jest odpowiedzialny za materialne utrzymanie rodziny, natomiast kobieta za opiekę nad domem i dziećmi (single breadwinner model), podlegał stopniowemu wypieraniu najpierw przez model z ojcem będącym nadal głównym żywicielem rodziny i pracą zawodową kobiety wynikającą z konieczności uzupełniania dochodów gospodarstwa domowego (male breadwinner model - female part-time home carer), a następnie przez model, w którym oboje rodziców ponosi odpowiedzialność za utrzymanie rodziny, ale nadal kobiety pozostają odpowiedzialne za sprawowanie obowiązków domowych (dual earner model- double burden of females). Model z podwójnym obciążeniem kobiet występuje obecnie najczęściej. W tym ujęciu godzenie pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi jest głównie sprawą kobiet i w istocie rozwiązania dotyczące urlopów macierzyńskich, wychowawczych czy opieki nad chorym dzieckiem bądź ochrony pracownika w okresie wychowywania małych dzieci skierowane były do kobiet (czyli dotyczyły łączenia obowiązków zawodowych i rodzinnych przez kobiety).

Przeobrażenia, jakim podlega współczesny rynek pracy, wymagają uczestnictwa obojga rodziców na tym rynku pracy dla stabilizacji sytuacji materialnej rodziny, wymuszają zatem aktywność zawodową kobiet. Wobec tego rozwiązania polityki społecznej powinny być zorientowane na godzenie tych aktywności życiowych przez oboje rodziców, a nie tylko przez kobiety. Modelem odniesienia powinien być zatem model z obojgiem pracujących rodziców, odpowiedzialnych wspólnie za obowiązki rodzinne (dual breadwinner model - dual carer model). Przedstawię pokrótce uzasadnienie tego poglądu.

Przemiany na rynku pracy w Europie określone są zasadniczo przez dwie grupy procesów:
z jednej strony przez zmiany strukturalne i technologiczne zachodzące we współczesnej gospodarce oraz globalizację, z drugiej zaś - przez starzenie się ludności i zasobów pracy oraz zmniejszanie się potencjalnych zasobów pracy¹. Dynamika i niestabilność popytu na pracę prowadzi do zmian organizacji pracy, jej charakteru i form. Coraz większe znaczenie ma wzrost dyspozycyjności i mobilności pracownika oraz elastyczność zatrudnienia. Ograniczanie zatrudnienia etatowego na stabilnych warunkach na rzecz pracy w niepełnym wymiarze, zatrudnienia okresowego (praca terminowa i czasowa) czy kontraktów zadaniowych, zmiany czasu pracy, wykonywanie pracy w domu wynikają z dostosowywania się przedsiębiorstw do warunków ich działania determinowanych zmiennym popytem na produkty i usługi. Zwykle niestandardowe formy zatrudnienia wiążą się z mniejszą osłoną socjalną. Selektywne stosowanie tych rozwiązań przez pracodawców w odniesieniu do różnych grup pracowników (częściej w odniesieniu do osób o niższych kwalifikacjach) pogłębia segmentację na rynku pracy.

¹Tworzy je ludność w wieku produkcyjnym.

Dynamizacja procesów gospodarczych, w tym i procesów na rynku pracy, wzrost niepewności i niestabilności mają głębokie skutki społeczne i kulturowe. Zmiana wzorców zatrudnienia, obok większej elastyczności zatrudnienia, prowadzi także do zwiększenia poczucia niepewności na rynku pracy, a nieciągłość zatrudnienia i jego różnorodne formy wymagają większego zaangażowania w zarządzanie własną pracą zawodową. Destandaryzacja przebiegu życia zawodowego (biografii zawodowej) wymaga nie tylko umiejętności zarządzania ryzykiem, ale także przyczynia się do tego, że efektywnie więcej czasu i wysiłku należy przeznaczyć nie tylko na świadczenie pracy, ale jej pozyskanie i utrzymanie. Dodatkowo, uwzględniając stałą potrzebę doskonalenia kwalifikacji można stwierdzić, iż znaczenie pracy jako czynnika kształtującego aktywność jednostki i przebieg jej życia (life course) znacznie wzrosło.

Nasila się zatem konflikt czasu i dyspozycyjności, zwłaszcza w warunkach posiadania rodziny i konieczności sprawowania opieki nad jej członkami. Ten konflikt w szczególności dotyczy kobiet ze względu na to, że zaangażowane są bardziej w pełnienie obowiązków rodzinnych, w tym funkcji opiekuńczych.

Zmiany dokonujące się na rynku pracy są zatem nieprzyjazne rodzinie. W warunkach dużej niepewności na rynku pracy i niestabilności zatrudnienia praca obojga rodziców powinna być traktowana jako czynnik dywersyfikacji ryzyka związanego z utratą dochodów rodziny i sposób przeciwdziałania zagrożeniu ubóstwem. Innym czynnikiem przemawiającym za wzrostem zatrudnienia kobiet są także reformy systemu emerytalnego. W systemie o zdefiniowanej składce mają one znacznie niższe świadczenia ze względu na krótszy okres oszczędzania oraz niższe wynagrodzenia. Krótszy okres gromadzenia oszczędności wynika z późniejszego wchodzenia na rynek pracy, głównie ze względów rodzinnych, przerw w zatrudnieniu także z tych względów, wyższego zagrożenia bezrobociem, zwłaszcza długookresowym, oraz wcześniejszego wieku emerytalnego. Zatem wprowadzenie takiego systemu emerytalnego może być czynnikiem stymulującym większe zaangażowanie kobiet na rynku pracy, a to bez polityki ułatwiającej łączenie pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi dla obojga rodziców może sprzyjać rezygnacji z podejmowania obowiązków rodzinnych, a zwłaszcza decyzji o dziecku.

Kolejnym argumentem na rzecz pracy zawodowej kobiet są zmiany procesu tworzenia i rozwiązywania rodzin, prowadzące do niestabilności rodzin i wzrostu liczby rodzin niepełnych czy gospodarstw jednoosobowych tworzonych na ogół przez kobiety. Zatem praca zawodowa kobiet jest warunkiem ograniczenia ich zagrożenia ubóstwem. Poniższy rysunek ilustruje różnice zatrudnienia kobiet i mężczyzn znaczące jeszcze w większości krajów Unii Europejskiej.

Źródło: Employment in Europe 2004. Recent Trends and prospects, Employment & Social Affairs,
European Commission, Directorate General for Employment and Social Affairs, Unit EMPL/A.1, August 2004.

Jednak wzrost konkurencyjności i wymagań na rynku pracy z jednej strony, z drugiej zaś zmiany norm i systemu wartości, prowadzące do większych oczekiwań od życia, wzrostu potrzeby samorealizacji na różnych płaszczyznach (osobistej, rodzinnej, zawodowej), przyczyniły się do tego, że kobietom coraz trudniej jest łączyć obie podstawowe aktywności życiowe w warunkach utrzymującego się tradycyjnego podziału obowiązków domowych i niedostatku rozwiązań instytucjonalnych umożliwiających łączenie tych dwóch aktywności. Niedostosowanie rozwiązań instytucjonalnych do pracy zawodowej kobiet określa tzw. konflikt strukturalny, zaś podejście do ról społecznych kobiet i mężczyzn, w tym zwłaszcza do relacji między pracą zawodową i rodziną, definiuje nasilenie tzw. konfliktu kulturowego.

Rys. 2 Nasilenie konfliktu kulturowego i strukturalnego

Konflikt kulturowy Konflikt strukturalny

Łączenie aktywności zawodowej i rodzinnej w warunkach konkurencyjnego rynku pracy, który preferuje mobilnych i dyspozycyjnych pracowników, wymaga zatem rozwiązań sprzyjających godzeniu obowiązków zawodowych i rodzinnych przez oboje rodziców. Postulowanym modelem rodziny, do którego powinny one nawiązywać jest model, gdzie zarówno mężczyźni jak i kobiety są odpowiedzialni za dostarczanie środków utrzymania oraz pełnienie obowiązków domowych. Rodzina z pracującymi zawodowo rodzicami jest obecnie dominującą formą, chodzi zatem o to, by oboje rodziców traktować zarówno jako równoprawnych uczestników rynku pracy jak i wykonujących obowiązki domowe. Wiąże się to z wprowadzeniem odpowiednich regulacji uznających zarówno matkę jak i ojca jako uprawnionych do tych rozwiązań, które zmierzają do godzenia pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi (urlopy, zasiłki, elastyczne formy pracy etc.). Takie zmiany są stopniowo wprowadzane w kolejnych krajach. Jednak bez zmiany postaw wobec podziału obowiązków domowych i zawodowych między kobietami i mężczyznami praktyczne znaczenie tych rozwiązań może być niewielkie². Zatem kulturowe uwarunkowania podziału tych obowiązków mają podstawowe znaczenie dla możliwości dostosowywania instytucjonalnych warunków do łączenia aktywności rodzinnej i zawodowej przez oboje rodziców. Innymi słowy, efektywne łagodzenie nasilenia konfliktu strukturalnego zależy od zmian kulturowych dotyczących społecznych ról kobiet i mężczyzn.